BA Kunstgeschiedenis Leerlijnen

Kritisch-analytische onderzoeksvragen

Wetenschappelijke onderzoeksvragen zijn in de kern ‘kritisch en analytisch’ van aard. Dat betekent dat de onderzoeker kritisch haar/zijn materiaal analyseert. Hieruit kunnen onderzoeksvragen voortkomen die expliciet kritisch-analytisch zijn. Dit soort vragen komen dan ook vaak voor in kunsthistorisch onderzoek, dus ook in werkstukken en scripties van studenten. In deze vragen worden bijvoorbeeld bewoordingen gebruikt zoals “Welke inzichten geven  …. [kern van theoretisch kader] in …. [hoofdaspect van casus/onderzoeksobject]?” of “Hoe kan ….. verklaren dat / duidelijkheid geven over ….?”

 

In het kunsthistorisch onderzoek zijn binnen de algemene noemer van ‘kritisch-analytische onderzoeksvragen’ verschillende specifiekere categorieën te onderscheiden. Hieronder leggen we uit dat bepaalde soort vragen vooral deel uitmaken van kunsthistorisch vooronderzoek, terwijl andere soorten vragen amper relevant zijn in het kunsthistorische onderzoeksveld. We geven hier enkele voorbeelden van categorieën van vragen die wel relevant zijn.  

​

• Verklarende vraag

Met deze vraag probeer je de oorzaak van een fenomeen te achterhalen (‘Hoe komt het dat…? ‘Wat is de oorzaak van…?’ Wat verklaart fenomeen X?’). Dit betekent dat je zoekt naar verbanden, redenen, oorzaken, gevolgen. De vraag draait dus om een oorzakelijk verband.

Bijvoorbeeld:  “Waarom zijn de glas-in-loodramen van de Sint-Janskerk in Gouda niet vernietigd tijdens de beeldenstorm?” Of: “Hoe zijn de gekozen blikrichtingen in Cindy Shermans Untitled Film Stills te verklaren vanuit analytisch onderzoek van Hollywoodfilms?"

 

Iconografische vragen zijn ook verklarend van aard. De iconografie bestudeert de details in het onderwerp van een kunstwerk in relatie tot de betekenis zoals deze expliciet door de kunstenaar is aangebracht. De betekenis van het werk kan geduid worden door een verklaring te zoeken voor de verschillende beeldelementen.

​

Veel verklarende vragen van studenten gaan niet genoeg de wetenschappelijke diepte in. Bijvoorbeeld de vraag naar de intentie van de kunstenaar: ‘Waarom gebruikte kunstenaar X….’, of: ‘Wat bedoelde kunstenaar X met kunstwerk Y?’ suggereert dat je in het hoofd van de kunstenaar wilt kruipen. Ga niet psychologiseren. Om dit te voorkomen kun je zoeken naar een causaal verband dat inzicht oplevert over jouw kunstwerk zonder dat je daarbij de psyche van de kunstenaar betrekt.

In plaats van: ‘Wat bedoelde kunstenaar X te zeggen met de spanning tussen heden en verleden in kunstwerk Y?’, kun je beter vragen: ‘Welke sociaal-maatschappelijke contexten kunnen een aspect van de spanning tussen heden en verleden in kunstwerk X van kunstenaar Y verklaren?’ Zo zoek je naar een causaal verband (de oorzaak van de spanning tussen heden en verleden) zonder dat je psychologiserend te werk gaat. Je kunt het causale verband vinden door te kijken naar kenmerken van het kunstwerk en door het doen van literatuuronderzoek.  

Of: ‘Waarom veranderden de kenmerken van de snapshot toen kunstenaar X foto Y digitaal bewerkte?’ Hiermee verklaar je een verandering die is teweeggebracht door een bewerking door de kunstenaar zonder voor de beantwoording van deze vraag afhankelijk te zijn van de bedoeling van de kunstenaar.

​

• Definiërende vraag

Deze vraag onderzoekt hoe een verschijnsel zich verhoudt tot een groter geheel. Door middel van een casus kom je tot een werkdefinitie waarin je op basis van literatuur definieert welke verwantschappen jouw onderzoeksobject vertoont met een breder debat. Vandaaruit kun je de definitie toetsen aan andere casussen en waarnemingen. Het grotere geheel helpt bij het verduidelijken waarin en waarom bepaalde aspecten relevant zijn voor inzicht in jouw onderzoeksobject, maar ook waarin en waarom aspecten van jouw onderzoeksobject daarvan afwijken, zodat je tot een transparante en genuanceerde definiëring van jouw object kan komen.

Het betreft hier niet het benoemen van overeenkomsten of verschillen tussen fenomeen A en context B. Het hoofddoel is om te achterhalen hoe fenomeen A zich verhoudt tot het grotere geheel van context B. Een vergelijkende aanpak maakt dus misschien wel onderdeel uit van de beantwoording van deze vraag, maar de vergelijking is hier niet het hoofddoel.  

Bijvoorbeeld: Hoe beantwoordt Villa Rotonda aan de regels voor architectuur die Palladio formuleerde in I quattro Libri dell’Architettura?’ Om deze vraag te beantwoorden moet je de kenmerken van de Villa Rotonda naast de door Palladio geformuleerde kenmerken leggen, maar dit doe je om te definiëren in hoeverre de Villa Rotonda benaderd kan worden als classicistische architectuur, en hoe het daarvan afwijkt, om inzicht in het onderzoeksobject te geven (en het te definiëren).  

Of: ‘Hoe verduidelijken aspecten X en Y uit debat Z kenmerk A van kunstwerk B?’

​

• Vergelijkende vraag

Een vergelijkende vraag onderzoekt overeenkomsten en/of verschillen tussen twee of meer verschijnselen. Bijvoorbeeld het vergelijken van kunstenaar/kunstwerk A en B, of het vergelijken van een theorie en een kunstwerk als theoretische positie. 

De vergelijking moet een doel hebben dat dieper gaat dan alleen het vergelijken van plaatjes of lijstjes met kenmerken. De vergelijking is geen doel op zich, maar is er altijd op gericht om meer te weten te komen over jouw onderzoeksobject. Bedenk dus een goede reden waarom je gaat vergelijken. Hoe zal de vergelijking meer kennis opleveren over jouw object? Wanneer je twee zaken met elkaar vergelijkt moet het dus duidelijk zijn welke van de twee jouw hoofdonderwerp is. De vergelijking met het andere onderzoeksobject zet je in dat geval in om meer kennis te vergaren over jouw hoofdonderwerp. Er is dus, bij voorkeur, sprake van een prioritering tussen de te vergelijken zaken.

Bijvoorbeeld: ‘Hoe verschillen kunstwerk X en kunstwerk Y van elkaar wat betreft serialiteit?’. Deze onderzoeksvraag prioriteert niet tussen de beide kunstwerken en suggereert dat de vergelijking zelf het doel is. Als kunstwerk X het onderwerp van studie is, dan zet je kunstwerk Y in om meer te weten te komen over X en daarom kun je beter vragen: ‘Wat leert het verschil in serialiteit tussen X en Y ons over het vastleggen van tijd in X?’

 

Wanneer de vergelijkende vraag te beantwoorden is door middel van een visuele analyse of een inventarisatie, blijft de vraag steken op het niveau van vooronderzoek. Een wetenschappelijk verantwoorde vergelijking gaat dieper, dient een doel en vereist literatuuronderzoek.

Bijvoorbeeld: ‘Welke inzichten geven de classicistische ontwerpen van Madame Grès in de ontwerpen van Mariano Fortuny die verwijzen naar de Griekse Oudheid?

Of: ‘Wat is opmerkelijk aan de receptiegeschiedenis van Van Gogh in Frankrijk als we deze bestuderen tegen de achtergrond van de receptie van zijn werk in Nederland?’

​

• Theorievormende vraag

Met behulp van deze vraag worden theorieën ‘gevormd’. ‘Vormen’ staat hier voor het boetseren, kneden of schaven aan bestaande theorieën. Sommige kunstwerken of ontwikkelingen blijken te schuren met bestaande theorieën. Wanneer het onderzoek naar een dergelijke case-study leidt tot het moeten verfijnen of bijschaven van de bestaande opvatting, is er sprake van theorievormend onderzoek. Dit levert nieuwe invalshoeken op, of meer nuance. Natuurlijk bestaat er ook onderzoek waarin volledig nieuwe theorieën geformuleerd worden, maar dat is uitzonderlijk.

Bijvoorbeeld: Hoe verhouden het debat rondom theorie A van auteur B over kwestie C zich tot kunstwerk D?

Of: 'Hoe verhoudt het debat rondom de theorie van Tom Nichols over het verdwijnen van het humanistisch narratief zich tot het schilderij Armoede van Tintoretto?'

Of: 'Hoe verhoudt de discussie rondom Kritische Gänge (1866) van Friedrich Vischer zich tot de tweedeling tussen geometrische en organische abstractie zoals deze later is geformuleerd door Clement Greenberg?'

Of: 'Tot welke nuances in de Klassieke Mimesistheorie leidt een analyse van Rodins buste van Camille Claudel (1911)?'

 

Theorievormende vragen kunnen kunst-filosofisch van aard zijn. Maar in tegenstelling tot de filosoof, die werkt vanuit de fundamentele aannames van de theorie, zal de kunsthistoricus zich vooral richten op kunsthistorische en kunsttheoretische kwesties.

 

Valkuil bij theorievormende vragen is het zoeken van ‘plaatjes bij praatjes’: onderzoeken of een kunstwerk goed past bij een theorie, of onderzoeken of een kunstwerk inderdaad is of doet wat de theorie voorschrijft. Hiermee is het kunstwerk in wezen ondergeschikt aan de theorie omdat je ervan uitgaat dat de theorie bepaalt hoe je het kunstwerk benadert. Voor kunsthistorisch onderzoek is het interessanter om te kijken hoe een kunstwerk een aanzet kan geven tot het aanbrengen van nuancering in een bepaalde theorie.

Bijvoorbeeld: ‘Hoe past kunstwerk X in theorie Y van denker Z?’ prioriteert de theorie boven het kunstwerk. Je kunt meer nadruk leggen op het kunstwerk dan op de theorie door te vragen hoe het kunstwerk noopt tot bijstelling van de theorie: ‘Tot welke nuances in theorie Y over [….] van denker Z leidt een analyse van [de … kenmerken van] kunstwerk X?’

Of: ‘Welke nuances in theorie A over onderwerp B van theoreticus C worden noodzakelijk door een bestudering van kunstwerk D?’

​

Overige vragen

Voor kunsthistorisch onderzoek zijn de volgende vragen (meestal) niet relevant:

• Voorspellende vraag (“Welk effect zullen de huidige bezuinigingen hebben op musea?”)

• Adviserende vraag (“Wat zouden musea kunnen doen om meer bezoekers te trekken?”)

• Evaluerende vraag (“Heeft de nieuwe collectiepresentatie meer bezoekers getrokken?”)
   

Dit zijn vragen die over het algemeen aansluiten bij statistisch onderzoek. Dit soort vragen maken meestal deel uit van kwantitatief onderzoek, waarbij conclusies worden getrokken op basis van aantallen in verzamelde data. Kunsthistorisch onderzoek is meestal kwalitatief onderzoek, waarbij conclusies worden getrokken op basis van kritische analyse van het onderzoeksmateriaal.

 

De inventariserende vraag ('Welke thema’s zijn te vinden in de Nederlandse schilderkunst in het Interbellum?') en de beschrijvende vraag ('Hoe heeft Geertgen tot Sint Jans het thema van De Aanbidding der Koningen uitgebeeld?') zijn voor kunsthistorisch onderzoek wel van belang, maar maken vooral deel uit van het vooronderzoek.

 

Het zijn vragen die een verschijnsel in kaart brengen (‘wie’, ‘wat’, ‘welke’, ‘wanneer’, ‘waar’, ‘hoe’, ‘welke kenmerken’) dat meestal geen kunsthistorisch onderzoek behoeft. Je hoeft alleen te beschrijven en te inventariseren wat je ziet en dat is niet voldoende wetenschappelijk. Bijvoorbeeld: 'Welke onderwerpen schilderde Picasso tijdens zijn Blauwe Periode?' Het antwoord op deze vraag zou slechts bestaan uit een opsomming van onderwerpen aan de hand van een visuele analyse. Een betere vraag zou bijvoorbeeld zijn: 'Hoe verhoudt de Blauwe Periode van Picasso zich tot de sociaaleconomische situatie waarin hij verkeerde in Parijs?'

 

Wanneer je moeite hebt met het bepalen van de onderzoeksvraag, is het handig om de probleemstelling of het onderwerp in verschillende vraagvormen te gieten. Probeer te achterhalen wat iedere vraagvorm voor soort onderzoek impliceert en beoordeel op basis daarvan welke vraagvorm het beste past bij jouw casestudy.

​

​

1.5 Verhouding onderzoeksvraag – methode van onderzoek

Het is belangrijk om te beseffen dat de verschillende vraagstellingen elk een eigen soort onderzoek veronderstellen. Dat wil zeggen dat de onderzoeksvraag en de onderzoekmethode in elkaar grijpen. De methode van aanpak volgt uit de soort vraag. De onderzoeksvraag bepaalt dus niet alleen de uitkomst van het onderzoek, maar ook de manier waarop jij onderzoek gaat doen. Daarom is de formulering van de vraag een precaire kwestie. De gekozen woorden en daarmee de gekozen vraagsoort bepalen hoe jij je gaat verhouden tot de bronnen en casestudies. Ga je vergelijken, dan moet je meerdere onderzoeksobjecten hebben. Ga je verklaren, dan moet je zoeken naar een causaal verband dat zich ophoudt rondom jouw casestudy. Ga je definiëren, dan moet je de kaders van definitie opstellen. En ga je ‘kneden’ aan een theorie, dan moet je de betreffende theorie en het debat daarover schetsen alvorens je daarin nuanceringen kunt aanbrengen met een analyse van een kunstwerk.

​

​